Vadeli İşlemler

TÜRİB’in başlıca amacı ve faaliyet konusu; 5300 sayılı Kanun ve ilgili mevzuat çerçevesinde lisanslı depo işletmecilerince oluşturulan elektronik ürün senetleri ile elektronik ürün senetlerine dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin ticaretinin yürütülmesini sağlamak üzere borsacılık faaliyetinde bulunmaktır. 

Borsada vadeli işlem ticareti ne demektir?  

Vadeli işlemler, tezgâh üstü piyasalarda da ikili anlaşmalar aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Ancak, tezgâh üstü piyasalardaki işlemler şeffaf değildir ve karşı taraf riski taşır. İşlem bilgilerinin düzenli olarak yayımlanmaması nedeniyle, geleceğe yönelik fiyat keşfi fonksiyonu etkin bir şekilde işlememektedir. 

Organize bir borsa bünyesinde alınıp satılan vadeli işlem sözleşmelerinin takası, bütün alıcılara karşı satıcı, bütün satıcılara karşı ise alıcı gibi davranan merkezi bir takas kurumu tarafından yapılır. Organize borsalarda gerçekleştirilen her vadeli işlem, takas merkezinin güvencesi altındadır. 

Yurt dışında, tarım emtialarına yönelik vadeli işlem piyasaları, yüz elli yılı aşkın bir süredir temel tarım ürünleri için faaliyet göstermektedir. Bu işlem platformları, geniş katılımcı tabanı ve derin piyasaları ile tarım emtialarının fiyatlandırılmasında önemli bir rol oynamakta ve global ticaretteki fiyat belirsizliklerini azaltmaktadır. 

Türkiye, zengin tarımsal kaynakları ve çeşitliliği ile tarım emtiaları için finansal araçların geliştirilmesine uygun bir ortam sunmaktadır. Vadeli işlem piyasaları tarım ürünleri üreticilerini ve yatırımcılarını fiyat dalgalanmalarına karşı korur ve piyasada daha şeffaf ve öngörülebilir bir fiyat mekanizması oluşturur. Bu gelişmeler, yatırımcı güvenini artırarak yerel piyasaların uluslararası rekabet gücünü yükseltir ve Türkiye’nin tarımsal emtia ticaretinde daha etkin bir rol almasını sağlar. 

TÜRİB tarafından faaliyete geçirilme çalışmaları devam eden vadeli işlem piyasası, geleceğe dönük fiyat beklentilerinin oluşmasını sağlayacak, tarım sektöründe fizibilite çalışmalarını kolaylaştıracak ve yeni yatırımlar için güven ortamı oluşturulmasına önemli katkılar sunacaktır.  

Alivre sözleşme ile borsalarda işlem gören standartlaştırılmış alivre sözleşme olan vadeli sözleşme arasındaki fark nedir? 

Alivre sözleşmeyi, satıcının dayanak varlığı ileri bir tarihte devir ve teslim etmeyi, alıcının ise dayanak varlık bedelini anlaşılan ileri tarihteki vadede ödemeyi taahhüt ettiği ikili anlaşma olarak, taraflarca şartları belirlenen, standart olmayan vadeli işlem sözleşmesi olarak tanımlayabiliriz. 

Vadeli işlem sözleşmesi ise; alivre sözleşmeleri standartlaştırılmış türüdür. Borsa tarafından sözleşmeye dayanak varlık olarak belirlenen ürünü veya mevzuata uygun olarak ürünü temsilen çıkarılan elektronik ürün senetlerini ya da elektronik ürün senetlerini ilişkin hesaplanan endeks ve diğer göstergeleri, dayanak varlığın niteliğine ve sözleşme türüne göre önceden belirlenmiş bir vadede, fiyatta ve miktarda alma veya satma yükümlülüğünü içeren ve Borsada işlem gören sözleşme olarak tanımlanabilir.  

Vadeli işlem sözleşmesinin temel unsurları nelerdir? 

Anlaşmanın bugünden yapıldığı ve spot piyasaların aksine yükümlülüklerin gelecek bir vadede yerine getirilmesini öngören sözleşmelerdir. Bu sözleşmelerin işlem gördüğü piyasalara türev piyasalar denir. 

Değeri başka bir finansal varlığın, göstergenin veya malın değerine doğrudan bağlı olduğundan “türev araç” olarak adlandırılmaktadır.  Türev kelimesinin kullanılmasının nedeni; başka bir piyasa, ürün, göstergeyi (underlying, dayanak) baz almaları ve değerlerinin baz aldıkları dayanağa (ürüne, mala, göstergeye, araca) göre değişecek olmasıdır.  

Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine imkan sağlar.  

Spot piyasada oluşan fiyatlar taraflar açısından ne kadar önem arz ediyorsa, geleceğe yönelik olarak oluşan fiyatlar da taraflar açısından aynı derecede önem taşımaktadır.  

Türev Piyasalar neden doğmuştur?  

Mal veya hizmetin fiyatı, serbest piyasa koşullarında arz ve talebe göre sürekli değişkenlik gösterir. Sahip olduğumuz mal veya hizmetleri piyasa koşullarında oluşan fiyatlardan alıp satabiliyoruz.  

Gelecekteki fiyat belirsizliğinden kaynaklanan risklerin ortadan kaldırılması amacıyla vadeli işlem sözleşmeleri alınıp satılmaya başlanmış, yapılan vadeli sözleşmelerde taraflara yükümlülüklerin yerine getirilmesi garantisi sağlanması amacıyla da bu sözleşmeler organize borsa çatısı altında toplanmıştır.  

Böylelikle fiyat riskine karşı korunma çabası içerisinde olan üreticiler ve tüccarlar bir çözüme kavuşurken, yatırımcılar da cazip bir yatırım aracına sahip olmuşlar, finansal alanda faaliyet gösteren aracı kurumlar ve bankalar müşterilerine yeni alternatif ürünler sunabilir hale gelmişlerdir. 

Vadeli işlem sözleşmesi hangi amaçla kullanılır? 

• Riskten Korunma(Hedging): Yatırımcılar varlıklarını ya da yükümlülüklerini piyasa riskinden korumak için bu sözleşmelerde ters pozisyon alırlar. 
• Yatırım: Piyasa beklentileri doğrultusunda kâr sağlamak amacıyla alınan pozisyonlardır. 
• Arbitraj: Spot ve vadeli piyasalardaki fiyat farklarından yararlanmak için farklı piyasalarda alınan pozisyonlardır. 

Vadeli işlem piyasalarının yararları nelerdir? 

Genel olarak fiyat oluşum mekanizmasının daha etkin çalışmasını sağlarlar. Vadeli işlem piyasaları alternatif yatırım imkanı demektir. Bu nedenle mevcut piyasalara vadeli işlem piyasaların da eklenmesi durumunda hem paranın piyasalardaki dolaşım hızı artar, hem de gelen bilgiler fiyatlara daha hızlı yansır.  

• Vadeli piyasalar, piyasalarda etkinliğin arttırılması ve spot piyasadaki fiyat dalgalanmalarının (volatilite) azaltılmasına yardımcı olur. 
• Vadeli piyasalar, genel olarak spot piyasaların daha likit olmasını sağlar.  
• Sermayesi az olduğu için yeterince pozisyon alamayan yatırımcılara da kaldıraç etkisi yardımıyla yatırım imkanı verir.